برات و سفته

اسنادی که در داد و ستد روزانه بین بازرگانان و اشخاص حقیقی یا حقوقی بکار می رود تا روابط مادی آنها را توسعه بخشیده و موجب تلاش بیشتر تجار گردد اسناد بازرگانی نامیده
می شود.

این اسناد و اوراق به علت امضاء هایی که در متن و ظهر آن ها وجود دارد، از نظر قانون دارای مزایای خاصی هستند که در قانون تجارت ایران تحت عنوان: برات، فته طلب، چک با ذکر شکل و شرایط تنظیم و همچنین حقوق صاحبان آن اسناد و مسؤولیت کسانی که به نحوی از انحاء در تنظیم آن اسناد نقشی داشته اند توضیح داده شده است.

حال به جهت گسترش عملیات بانکی و پذیرش سفته و برات در عملیات بازرگانی به بررسی و مطالعه برات و سفته می پردازیم.

مبحث اول: بروات

در قانون تجارت ایران بعلت تعریفی که از حواله در قانون مدنی شده برات را تعریف ننموده است بلکه در ماده 223 همان قانون شرایط صحت برات را ذکر کرده که با در نظر داشتن آن شرایط می توان برات را به این شرح تعریف نمود:

تعریف برات:

برات نوشته ای است که طلبکار یا کشنده برات (براتکش) در تاریخ معینی تحریر و پس از امضاء به بدهکار (براتگیر) دستور می دهد که مبلغ معینی را در سررسید قید شده در برات در وجه شخص معین (گیرنده وجه، محال له) یا بحواله کرد او در محل تعیین شده بپردازد. و این دستور ممکن است در یک یا چند نسخه صادر شده باشد.

شرایط صحت برات:

بر طبق ماده 223 قانون تجارت : «برات علاوه بر امضاء یا مهر برات دهنده باید دارای شرایط ذیل باشد:

1 ـ قید کلمه (برات) در روی ورقه

2 ـ تاریخ تحریر (روز و ماه و سال)

3 ـ اسم شخصی که باید برات را تأدیه کند.

4 ـ تعیین مبلغ برات

5 ـ تاریخ تأدیه وجه برات

6 ـ مکان تأدیه وجه برات اعم از اینکه محل اقامت محال علیه باشد یا محل دیگر

7 ـ اسم شخصی که برات در وجه یا حواله کرد او پرداخته می شود.

8 ـ تصریح به اینکه نسخه اول یا دوم و یا سوم یا چهارم الخ است.»

برای حفظ ارزش قانونی برات و اهمیت مواد مذکور قانونگذار هر براتی را فاقد شرایط فوق باستثناء قید کلمه برات (بند 1) باشد آنرا جزء اسناد عادی محسوب داشته و دیگر مشمول مقررات راجعه به بروات تجارتی نمی داند. (مستفاد از ماده 226)

امضاء یا مهر براتکش

برای‌ آنکه تعهدی صورت تحقق پذیرد متعهد باید در ذیل اوراق و اسناد صادره گواهی و امضاء نماید. براتکش با امضاء برات دین خویش را به ذینفع برات تأیید می نماید. براتی که فاقد امضاء براتکش یا مهر او باشد بدون ارزش و اعتبار است.

در ماده 223 قانون تجارت مهر یا امضاء براتکش را بعنوان شرط صحت برات قید کرده است.

لازم به تذکر است که به علت سوء استفاده و جعل مهر بهتر است نقش امضاء براتکش در برات جدی تر تلقی گردد.

نام محال علیه (براتگیر):

براتکش باید نام شخص حقیقی یا حقوقی را که پرداخت وجه برات بعهده اوست در برات بنویسد تا دارنده برات برای وصول وجه آن به محال علیه (براتگیر) رجوع نماید. ضمناً ظهرنویسان به اعتبار نام محال علیه (براتگیر) اقدام به انتقال برات می نمایند.

تاریخ تحریر و مبلغ برات:

تاریخ تحریر برات از نظر محاسبه مرور زمان و اهلیت قانونی براتکش و همچنین مبلغی که در برات ذکر می شود باید با تمام حروف نوشته شود. چنانچه مبلغ برات دو بار حروفی نوشته شده باشد و بین ارقام آنها اختلاف باشد مبلغ کمتر مورد اعتبار است. ولی اگر مبلغ یکبار حروفی و بار دیگر عددی نوشته شده باشد مبلغ حروفی معتبر است.

ذینفع برات یا گیرنده وجه:

صدور برات در وجه حامل غیر ممکن می باشد. برات را می توان دروجه شخص معین یا به حواله کرد شخص معینی (حتی براتکش) صادر نمود.

قبولی برات:

قبولی تمایل شخص حقیقی یا حقوقی است که اهلیت قانونی داشته و دستور براتکش را به علت انجام معامله پذیرفته و خود را مدیون می داند. برات باید به محض ارائه یا حداکثر ظرف 24 ساعت از تاریخ ارائه، قبول یا نکول شود. قبولی برات در برگ برات با ذکر تاریخ نوشته شده امضاء یا مهر می شود چنانچه پرداخت وجه برات به وعده از رؤیت باشد تاریخ قبولی با تمام حروف نوشته خواهد شد، در صورتیکه قبولی بدون ذکر تاریخ نوشته شود تاریخ برات تاریخ رؤیت محسوب می گردد.

محال علیه (براتگیر) هر عبارتی را که در برات نوشته، امضاء یا مهر کند قبولی محسوب
می شود مگر اینکه عبارتی دال بر عدم قبولی (نکول) نوشته باشد. اگر عبارت فقط دلیل برعدم قبول یک جزء از برات باشد، بقیه وجه برات قبول شده تلقی می گردد چنانچه براتگیر بدون قید عبارتی برات را امضاء یا مهر نماید برات قبول شده محسوب می شود.

قبول برات با ذکر شرط موجب می شود که برات نکول شده محسوب شود معهذا براتگیر در حدود شرطی که پذیرفته مسؤول پرداخت وجه برات می باشد.

نکول برات

نکول عدم تمایل محال علیه (براتگیر) است برای پرداخت وجه برات که در برگ برات کتباً اعلام می دارد.

نکول برات به موجب صدور گواهینامه رسمی (واخواست) محقق می گردد.

تاریخ پرداخت وجه برات:

طبق قانون در برات تاریخ سررسید باید معین باشد چنانچه در برات ذکری از تاریخ پرداخت نشده باشد تاریخ قبولی برات سررسید تلقی می گردد. چنانچه روز پرداخت برات مواجه با تعطیل رسمی شد روز بعد از تعطیل وجه برات باید تأدیه گردد.

قانوناً تاریخ صدور برات و روز رؤیت برواتی که بوعده از رویت است محاسبه نخواهد شد.

تصریح به اینکه نسخه اول یا دوم …

رویه دیرین حاکی از تعدد نسخ برای صدور یک برات به عهده یک نفر با یک مبلغ معین بوده است که در قانون تجارت این موضوع جزء شرایط لازم برای صحت برات آمده و به همین دلیل در متن برات (چاپی) ذکر از نسخه چندم نیز شده است ولی در شرایط توسعه فعالیت بازرگانی در زمان حاضر بویژه با در نظر گرفتن هزینه مالیاتی صدور برات در چند نسخه منتفی است. اما برای آنکه عملی بر خلاف قانون انجام نپذیرفته باشد در روی برات چاپی بنوشتن (نسخه  اول) اکتفا می شود ولی ممکن است در روابط تجارت بین المللی از نسخه های متعدد برات استفاده شود.

مبحث دوم: فته طلب یا سفته

در قانون تجارت طبق ماده 307 فته طلب یا سفته به این صورت تعریف شده است که: فته طلب سندی است که به موجب آن امضاءکننده (متعهد) تعهدمی کند مبلغی رادر موعد معین یا عندالمطالبه دروجه حامل یاشخص معین ویا به حواله کردآن شخص کارسازی نماید.

شرایط صحت فته طلب یا سفته:

به موجب ماده 308 قانون تجارت: فته طلب علاوه بر امضاء یا مهر باید دارای تاریخ و متضمن مراتب ذیل باشد:

1 ـ مبلغی که باید تأدیه شود با تمام حروف

2 ـ گیرنده وجه

3 ـ تاریخ پرداخت

علاوه برشرایط فوق قانون تمام مقررات به بروات تجارتی رادرمورد سفته لازم الرعایه دانسته است.

تفاوت بین سفته و برات:

1 ـ صدور برات حاکی از معامله تجارتی است اگر چه از طرف غیر بازرگانان صادر شده باشد در حالیکه صدور سفته معامله تجارتی نیست مگر آنکه بین بازرگانان یا برای امور بازرگانی صادر گردد.

2 ـ در برات معمولاً سه نفر دخالت می نمایند. (محیل ـ محال علیه ـ محال له) در حالیکه در سفته دونفر دخالت می نمایند (متعهد و متعهدله)

3 ـ برای برات وجود محل لازم است یعنی براتکش باید از براتگیر طلبکار بوده و یا اعتباری نزد وی داشته باشد. در صورتیکه در سفته وجود محل، ضرورت ندارد.

4 ـ برات را باید به قبولی براتگیر رسانید در صورتیکه سفته خود از طرف متعهد قبول شده است. به عبارت دیگر سفته به محض صدور، دین متعهد است در صورتی که برات پس از قبولی براتگیر، بدهی وی تلقی می شود.

5 ـ در برات قید اسم محال له الزامی است ولی سفته را می توان بدون ذکر محال له در وجه حامل صادر نمود.

اهمیت سفته و برات:

معاملات بازرگانی بندرت نقد انجام می شود بلکه سهمی از آن نقد و بقیه با تنظیم سفته و برات بین خریدار و فروشنده شکل می پذیرد برای مثال اگر یک کارگاه تولیدی را در نظر بگیریم که برای توسعه عملیات تولیدی خود بخواهد از تسهیلات پولی بانکی استفاده نماید با تمهید قرارداد و تنظیم سفته یا برات متعهد پرداخت بدهی خود در مدت معینی خواهد شد.

همین طور مؤسسات صنعتی که بخواهند ماشین آلات و مواد خام مورد نیاز خود را از کشورهای بیگانه تأمین نمایند در برابر این خریدها متعهد پرداخت قسمتی نقد و بقیه را بصورت سفته و برات در سررسید های معین خواهند شد سپس کالایی را که تولید می کنند به عمده فروش نیز با اخذ سفته و برات واگذار می نمایند و عمده فروش معاملات خود را با خرده فروش نقد و نسیه انجام می دهد، خرده فروش به مصرف کننده نهایی جنس خود را گاهی نقد و زمانی اقساطی به فروش می رساند و در تمام این موارد سفته و برات و چک جانشین پول می گردد و همه از این روش منتفع می شوند و در عین حال موجب گسترش امور بازرگانی و افزایش سطح زندگی مردم و توسعه اقتصادی جامعه می گردد.

بانک نیز به نوبه خود با بکارگیری منابع پولی خویش از طریق خرید اسناد تجارتی (سفته و برات) که ناشی از انجام معاملات بازرگانی است از فعالیت بازرگانی حمایت و خود نیز
بهره مند می گردد.

خرید اسناد و اوراق بازرگانی توسط بانک ها

بانک ها می توانند به منظور ایجاد تسهیلات لازم جهت واحدهای تولیدی و بازرگانی و خدماتی اسناد و اوراق تجاری (سفته و برات) متعلق به این قبیل واحدها را طبق ضوابط و آیین نامه های بانک مرکزی، مشروط بر آنکه سررسید آنها از یکسال تجاوز ننماید تنزیل نمایند. قبل از تنزیل اسناد فوق باید از حقیقی بودن دین (انجام معامله تجاری) و معتبر بودن متعهد پرداخت دین اطمینان کامل حاصل نمایند.

بانک ها با تنزیل اسناد بازرگانی مبلغی کمتر از مبلغ اسمی که در متن سفته و برات نوشته شده و حاکی از میزان دین متعهد است به واگذارنده اسناد می پردازند.

حداکثر میزان تعهدات برای شخص حقیقی ناشی از تنزیل اوراق تجاری معادل پنج میلیون ریال و برای شخص حقوقی پنجاه میلیون ریال است.

تعهدات مستقیم و غیر مستقیم

بانکها برای اطلاع از مقدار و نوع تعهداتی که یک مشتری در مقابل دیگران و یا دیگران تعهدی در مقابل همین مشتری دارند از برگهایی که در آن تعهدات مستقیم و غیر مستقیم یک مشتری را جمع‌آوری نموده اند، اطلاعات لازم را بدست می آورند:

1 ـ تعهدات مستقیم: تعهدات مستقیم مشتری عبارت از واگذاری یا فروش سفته و براتی است که متعهد پرداخت وجوه آن دیگران هستند. (دین اشخاص ثالث به مشتری)

2 ـ تعهدات غیر مستقیم: تعهدات غیر مستقیم مشتری عبارت از سفته و برواتی است که متعهد پرداخت وجوه آن مشتری بانک (بند 1) است و اشخاص ثالث این اسناد را به بانک فروخته یا واگذار کرده اند (دین مشتری به دیگران)

مبحث سوم: مسؤولیت امضاء کنندگان برات و سفته

کلیه کسانیکه برات یا سفته را بهر عنوان امضاء نموده اند در مقابل دارنده برات یا سفته مسؤولیت تضامنی دارند و در صورت عدم پرداخت برات در سررسید، دارنده برات می تواند بدون رعایت تقدم و تأخر بهر کدام از آنها که بخواهد برای وصول وجه برات مراجعه نماید، دارنده برات می تواند بهر یک از پشت نویسان یا به چند نفر یا به تمام آنها یا به براتکش (در سفته به متعهد) منفرداً یا مجتمعاً رجوع نماید لذا باید توجه نمود پشت نویسی فقط یک انتقال طلب ساده نیست بلکه با عمل پشت نویسی پرداخت وجه برات تضمین می شود. ضمناً دارنده برات می تواند در صورتیکه وجه برات در سررسید وصول نشود علاوه بر مبلغ اسمی برات خساراتی را که برای وصول برات متحمل شده است از هر یک از امضاء کنندگان برات یا سفته مطالبه نماید.

انواع ظهرنویسی (پشت نویسی)

1 ـ ظهر نویسی جهت انتقال: یعنی کلیه حقوق ناشی از برات را به دیگران منتقل کردن، به عبارت دیگر واگذاری برات به دیگری است.

2 ـ پشت نویسی بعنوان وکالت: یعنی دارنده برات یا سفته شخصی را بعنوان وکیل برای وصول وجه بروات خود معین می کندمثلاً برواتی که برای وصول به بانک واگذار می شود توسط دارنده برات به عنوان وکالت به بانک پشت نویسی می شود یعنی دارنده برات بانک را وکیل خود نموده تا وجه برات را وصول نماید در این حالت پس از فوت موکل، وکیل معزول نخواهد شد بلکه بانک نسبت به وصول وجه بروات اقدام و چنانچه بروات فوق با واخواست باشد به علت عدم وصول واخواست نامه را تهیه و برای ورثه مربوطه ارسال خواهد نمود و در صورتیکه وراث متوفی صغیر باشد واخواست نامه مزبور را به اداره قیمومت یا سرپرستی ارسال خواهد داشت.

3 ـ پشت نویسی بعنوان وثیقه: برات چون دارای ارزش مالی است ممکن است به وسیله دارنده آن برای تحصیل اعتبار یا اخذ تسهیلات به وثیقه گذاشته شود. معمولاً براتی که در بانک به وثیقه گذاشته می شود از طرف دارنده آن پشت نویسی سفید می گردد، واگذارنده برات به امضاء ظهر برات اکتفاء می کند.

4 ـ پشت نویسی بعنوان تضمین پرداخت (جیرو): چنانچه طلبکار بخواهد علاوه بر متعهد برات، اشخاص دیگری بعنوان ضامن، مبلغ سفته یا برات را تضمین نمایند، از آنان می خواهد که ظهر اسناد مذکور را امضاء نمایند.

توضیح: امکان افزایش مبلغ اسمی سفته که به میزان قابل توجهی بعنوان وثیقه تسهیلات اعطایی کلان بانکها مورد استفاده قرار می گیرد از طریق ابطال تمبر و امضای معرفی شدگان از طریق سازمان امور مالیاتی کشور مهیا می باشد.

مبحث چهارم: واخواست

صدور واخواست (اعتراض یا پروتست): اگر براتی را براتگیر قبول نکرد باید بعلت عدم قبول (نکول) واخواست شود و هرگاه وجه سفته یا براتی در سررسید پرداخت نشد باید بعلت عدم پرداخت واخواست گردد. در ماده 293 قانون تجارت موارد صدور اعتراض نامه را بشرح زیر معین نموده است:

1 ـ در مورد نکول

2 ـ در مورد امتناع از قبول یا نکول

3 ـ در مورد عدم تأدیه

واخواست باید در یک نسخه تنظیم و به موجب امر محکمه بدایت (شهرستان) توسط مأمور اجرا به محل اقامت اشخاص ذیل ابلاغ شود:

1 ـ محال علیه

2 ـ اشخاصی که در برات برای تأدیه وجه عندالاقتضاء معین شده اند.

3 ـ شخص ثالثی که برات را قبول کرده

چنانچه در محلی که اعتراض بعمل می آید محکمه بدایت (شهرستان) نباشد، وظایف او با رعایت به ترتیب عهده امین صلح یا رئیس ثبت اسناد یا حاکم محل خواهد بود.

در متن واخواست باید مراتب ذیل نوشته شود:

1 ـ مواد کامل برات با کلیه محتویات آن اعم از قبولی و ظهرنویسی و غیره

2 ـ امر به تأدیه وجه برات

مأمور اجرا باید حضور یا غیاب شخصی که باید وجه برات را بدهد و علل امتناع از تأدیه یا از قبول و همچنین علل عدم امکان امضاء یا امتناع از امضاء را در ذیل اعتراض نامه قید و امضاء نماید.

قانون تجارت تکلیف دارنده برات منجمله بانک را درباره صدور واخواست در برابر نکول برات یا عدم تأدیه برات کاملاً روشن کرده است و در مورد تاریخ صدور واخواست یا تاریخ تسلیم واخواست به دادگستری چون تاریخ تسلیم واخواست به مراجع قانونی مهم تر است تا تاریخی که بانک در واخواستنامه ذکر می نماید لذا باید مأمورین دادگستری مهر تاریخ تسلیم واخواست به دادگستری را بطور کامل روی واخواست نامه منقوش و در همان تاریخ تسلیم و امضاء‌گرفته شود.

واخواست در موارد نکول یا امتناع از قبول یا نکول

همانطوریکه ذکر گردید «برات باید به محض ارائه یا منتهی در ظرف 24 ساعت از تاریخ ارائه قبول یا نکول شود».

براتی که به قبولی براتگیر نرسد یکی از حالات زیر را دارد:

1 ـ براتگیر نکول کرده یعنی نوشته است «نکول است» یا «قبول ندارم» و یا هر عبارتی که دال بر عدم قبول باشد.

2 ـ براتگیر از قبول یا نکول امتناع کرده یعنی حاضر نشده روی برات چیزی بنویسد.

3 ـ غیبت براتگیر ـ عدم حضور براتگیر درمحل ابلاغ برات در حکم امتناع از قبول یا نکول تلقی می گردد. چون ممکن است این غیبت تعمدی باشد.

4 ـ قبولی مشروط نیز در حکم نکول است.

5 ـ قبولی قسمتی از وجه برات موجب واخواست برای بقیه وجه برات خواهد شد.

در هر یک از موارد فوق برات باید بعلت عدم قبول واخواست شود.

واخواست عدم تأدیه

هرگاه وجه براتی در سررسید پرداخت نگردد باید بعلت عدم پرداخت وجه واخواست گردد.

اگر براتی بعلت عدم قبولی واخواست گردید، بابرگ واخواست برگشتی از دادگستری در بایگانی بانک تا سررسید باقی می مایند و اگر در تاریخ سررسید وجه آن واریز نشد این بار بعلت عدم پرداخت نیز واخواست می گردد، بنابراین واخواست عدم قبولی برات نمی تواند جانشین واخواست عدم پرداخت وجه گردد.

صدور واخواست نامه بعلت امتناع از تأدیه وجه برات باید در ظرف ده روز از تاریخ سررسید بوسیله نوشته ای که «اعتراض عدم تأدیه» نامیده می شود معلوم گردد و چنانچه روز دهم تعطیل باشد اعتراض روز بعد از آن بعمل خواهد آمد. ضمناً فوت محال علیه و یا ورشکستگی و یا واخواست نکول، دارنده برات را از انجام واخواست عدم تأدیه مستغنی نخواهد کرد. پس از آنکه براتی بعلت عدم تأدیه واخواست شد دارنده برات باید در ظرف ده روز از تاریخ صدور واخواست نامه مراتب را بوسیله اظهار نامه رسمی یا نامه سفارشی (دو قبضه) به کسی که برات را به او واگذار نموده اطلاع دهد. این وظیفه برای آگاهی هر یک از ظهرنویسان نیز معین شده است.

بعد از صدور واخواست نامه دارنده برات طبق ماده 286 ق.ت حق داردحداکثر تا یکسال از تاریخ صدور واخواست علیه براتکش و ظهرنویس ها اقامه دعوی نماید.

در مورد برواتی که باید در خارج از کشور وجه آن پرداخت شود اقامه دعوی علیه براتکش یا ظهرنویس هایی که مقیم ایران هستند ظرف 2 سال از تاریخ صدور واخواست بعمل می آید.